GENEL BİLGİLER

EKOSİSTEMLER

Canlılar yaşadıkları alanlarda tek başlarına bulunmazlar. Canlılar, hem diğer canlılarla hem de cansız varlıklarla sürekli etkileşim halinde ilişki kurarlar. Canlıların diğer canlılarla veya cansız varlıklarla ilişki kurmasının nedeni beslenme ve üreme ihtiyaçlarını karşılamak istemeleridir. Canlıların birbirleriyle ve çevreyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalına ekoloji (çevre bilim) denir. Canlıların yaşayabildiği, hava, toprak ve sulardan oluşan canlı küreye biyosfer (ekosfer) denir. Ekosistemler canlı (biyotik) ve cansız (abiyotik) varlıklardan oluşurlar. Ekosistemlerde insanlar, hayvanlar, bitkiler, mantarlar ve mikroorganizmalardan oluşan çevreye biyolojik (canlı = biyotik) çevre denir. Ekosistemlerdeki canlı varlıklar beslenme şekline göre üretici, tüketici ve hem üretici hem de tüketici canlılar olarak, yaşama şekline göre de çürükçül yaşayanlar, ortak yaşayanlar ve parazit yaşayanlar olarak gruplandırılırlar.
Ekosistemlerde su, sıcaklık, ışık, toprak, rüzgâr (iklim), nem, hava gibi cansız varlıkların oluşturduğu çevreye de cansız (abiyotik) çevre denir.
• Çölde yaşayan canlıların vücutlarında su depo edebilmeleri. (Kaktüslerin etli gövdelerinin develerin hörgüçlerinin olması).
• Kuzey Amerika’da yaşayan çöl tavşanlarının uzun kulaklarındaki kan damarlarının vücut ısısını yükseltmesi.
• Kutuplardaki ayı ve tavşanların vücutlarında kalın yağ tabakası bulundurmaları.
En büyük ekosistem ise Dünya’dır.

Tür:

Birbirlerine en çok benzeyen, ortak atadan gelen, üreyebilen ve döllendiklerinde (çiftleştiklerinde) kendilerine benzer canlılar (bireyler) oluşturan canlılar topluluğuna tür denir. Dünya’da yaklaşık 1,5–2 milyon canlı türü yaşamaktadır. Doğada insan, kedi, köpek, balık, kuş, yılan, geyik, çam, gül, gibi türler bulunur.
Bir canlının herhangi bir türe ait olabilmesi için üreyebilmesi gerekir. Katır ve kurt köpeği üreyemedikleri için bir türe ait değillerdir.

Popülâsyon:

Belli bir bölgede (yaşama alanında) yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluğa popülâsyon denir. (Geyik popülâsyonu, sazan balığı popülâsyonu, Karadeniz Bölgesi’ndeki karaçam popülâsyonu gibi popülâsyonlar vardır). (Belli bir bölgede yaşayan aynı veya farklı türlerin oluşturduğu popülasyonların hepsine birden komünite denir). (Bir popülasyona birim zamanda katılan fert sayısı popülasyonun doğum oranını, ayrılan fert sayısı popülasyonun ölüm oranını verir. Belli bir zamanda birim alanı işgal eden birey sayısına popülasyon yoğunluğu denir. Belirli şartlar altında bir ekosistemde veya habitatta yaşayan bir türe ait bulunabilecek en yüksek fert sayısına popülasyonun taşıma kapasitesi denir. Popülasyonların büyüyüp küçülmesini sağlayan dengeleyici faktörlerin en önemlileri besin miktarı, yaşam alanı, dış ve iç göçler, ışık, nem, sıcaklık, besin, artık maddeler, deprem, savaş, bulaşıcı hastalıklar, yangın ve düşmanlar şeklinde sıralanabilir).

Habitat (Yaşam Alanı):

Bir canlı türünün yaşamını sürdürdüğü, beslendiği, büyüdüğü ve uyum sağladığı alana habitat veya yaşam alanı denir.Geyikler ormanda, balıklar suda, kangurular Avustralya’da, inci kefali Van Gölü’nde, kelaynak kuşları Birecik’te yaşarlar ve bu yerler o türlerin habitatlarıdır. İnsanların habitatı ise ev, okul, işyeri gibi alanlardır.

Ekosistemi Oluşturan Canlı Varlıkların Sınıflandırılması:  Ekosistemleri oluşturan canlı varlıklar, beslenme ve yaşama şekillerine göre gruplandırılırlar.

a) Beslenme Şekline Göre Canlılar
Canlılar beslenme şekline göre üreticiler, tüketiciler ve hem üretici hem de tüketiciler olmak üzere 3 grupta incelenirler.

1- Üreticiler (Ototrof Canlılar):

Kendi besinlerini kendileri üretebilen canlılardır. Üreticiler, fotosentez yoluyla karbondioksit, su, madensel tuzlar ve güneş enerjisini kullanarak oksijen, besin ve kimyasal enerji üretirler.

2- Tüketiciler (Heterotrof Canlılar):
Kendi besinlerini kendileri üretemeyip, dışarıdan hazır olarak aldıkları besinlerle beslenen canlılardır. Tüketiciler, aldıkları besin kaynağına göre otçullar, etçiller ve hem otçul hem de etçiller olarak üç grupta incelenirler.

• Otçullar (Otoburlar = Herbivorlar) = 1. Dereceden Tüketiciler

İhtiyaçları olan besin maddelerini ve enerjiyi üreticilerden yani yeşil bitkilerden karşılayan canlılardır.
• Koyun, keçi, inek, et, eşek, geyik, fil, zürafa, zebra, (maymun), sincap, tavşan.

• Etçiller (Etoburlar = Karnivorlar) = 2. Dereceden Tüketiciler

İhtiyaçları olan besin maddelerini ve enerjiyi diğer hayvanları (otçul ve diğer etçilleri) yiyerek karşılayan canlılardır.
• Aslan, kaplan, köpek, kurt, tilki, sansar, kartal, şahin, baykuş, atmaca, kertenkele, timsah, köpek balığı, yılan.

• Hem Etçil Hem de Otçullar (Hepçiller = Omnivorlar) = 2. Dereceden Tüketiciler

İhtiyaçları olan besin maddelerini ve enerjiyi hem üreticileri yani yeşil bitkileri hem de diğer tüketicileri yani hayvanları yiyerek karşılayan canlılardır.
• İnsan, ayı, maymun, kuşların büyük bir bölümü, kaplumbağa, bazı balıklar, fare, domuz.

3- Hem Üretici Hem de Tüketiciler (Hem Ototrof Hem de Heterotrof Canlılar):
İhtiyaçları olan besinin bir kısmını fotosentez yoluyla kendileri üreten bir kısmını da bazı canlıları yiyerek karşılayan canlılardır.

a- Çürükçül Yaşayanlar (Ayrıştırıcılar = Saprofitler):

İnsan, hayvan, bitki atıkları ile ölmüş insan, hayvan ve bitkileri vücutlarındaki bazı (organik) besinleri salgıladıkları enzimlerle parçalayan canlılardır.
• Bazı bakteriler, küf mantarları (çürükçül bakteriler).

b- Ortak (Birlikte = Simbiyotik) Yaşayanlar

Farklı türden canlıların yaşamlarını birada sürdürmelerine ortak (birlikte = simbiyoz) yaşama denir. Ortak yaşama canlıların birbirinden faydalanma şekline göre iki çeşittir.

• Mutualistler 
Birlikte yaşayan iki canlıdan her ikisinin de yarar gördüğü yaşama şekline mutualizm, bu şekilde yaşayan canlılara da mutualistler denir.

• Kommensalistler
Birlikte yaşayan iki canlıdan birinin yarar görüp, diğerinin etkilenmediği yaşama şekline kommensalizm, bu şekilde yaşayan canlılara da kommensalistler denir.

c- Parazit (Asalak) Yaşayanlar

Birlikte yaşayan iki canlıdan birinin yarar, diğerinin zarar gördüğü yaşama şekline parazit yaşama, bu şekilde yaşayan canlılara da parazit yaşayanlar (asalaklar) denir. Canlı vücudunun içinde yaşayan ve sindirim enzimleri bulunmayan parazitlere iç parazitler (iç asalaklar) denir. Tenya, bağırsak solucanı, mantarlar, amip, sıtma mikrobu ve hastalık yapan bakteriler iç asalaklardır. Canlı vücudunun dışında yaşayan ve sindirim enzimleri bulunan parazitlere dış parazitler (dış asalaklar) denir. Bit, pire, kene, tahtakurusu, sivrisinek, uyuz böceği, çeçe sineği (uyku hastalığı yapar), tatarcık (şark çıbanı yapar) dış asalaklardır. Dış asalakların sindirim sistemi gelişmiş, iç asalaklarınki gelişmemiştir.

Ekosistem Çeşitleri ve Özellikleri :
Her ekosistemin kendine özgü özellikleri vardır, ekosistemde yaşayan canlı çeşitleri ve ekosistemlerin büyüklükleri farklı olabilir. Dünya’da irili ufaklı farklı özellikte çok sayıda ekosistem çeşidi bulunur. Ekosistemler kara ve su ekosistemleri olarak iki gruba ayrılırlar.
Kara ekosistemleri çöl, orman, çayır, mera, mağara, tundra, vadi, bataklık, kent ekosistemleri gibi daha küçük ekosistemlere ayrılır. Su ekosistemleri de dere, nehir, göl, pınar, baraj, deniz, havuz, okyanus ekosistemleri gibi daha küçük ekosistemlere ayrılır.

Orman Ekosistemi :

Yağmur ormanları, yağışın ve sıcaklığın çok yüksek ve değişmez olduğu bölgelerde bulunur.
Canlılara beslenme, barınma, korunma ve üremesinde en ideal ortamı sağlayan ekosistem ormanlardır. Bu nedenle en fazla tür ve canlıyı bulunduran ortamlar buralardır.Orman ekosisteminde mikroskobik canlılar, kırkayak, toprak solucanı, salyangoz, karınca, yılan, mantar, ağaç ve çalılık gibi canlılar bulunur.Orman ekosistemlerinden en büyüğü Amazon Ormanları ekosistemidir.
• Yaprak Döken Ağaç Ormanları

• Tundralar

• Yağmur Ormanları 

• İğne Yapraklı Ağaç Ormanları 

Çayır Ekosistemleri :

Az yağışlı, yazların sıcak ve kurak olduğu yerlerdir. Kemirgen hayvanlar ile geviş getiren hayvanların sayısı fazladır.

Dağ Ekosistemleri :

Dağ ekosisteminde çeşitli ağaç ve bitkiler, ayı, kurt, yılan, kertenkele, yırtıcı kuşlar (şahin, atmaca, kartal gibi), keçi ve kaplumbağa gibi canlılar bulunur.

Çöl Ekosistemleri :

Her zaman kurak, bazen sıcak bazen de soğuk olan yerlerdir. Çöl ekosisteminde canlı sayısı ve çeşidi azdır. Çöl ekosistemlerinden en büyüğü Sahra Çölü ekosistemidir.
• Çölde yaşayan bitkiler su ve besin depo edebilmek için kalın gövdeli ve diken yapraklı bitkilerdir. (Kaktüs)
• Çöl fareleri, uzun süre su ve besin ihtiyacının karşılanabilmesi için kuyruklarında yağ depo ederler.
• Develer, uzun süre su ve besin ihtiyacının karşılanabilmesi için hörgüçlerinde yağ depo ederler.

Su Ekosistemleri :

Denizlerin (tuzlu suların) ve tatlı suların oluşturduğu ekosistemlerdir. Göller, sulak alanlar (bataklık, gölet, sazlık), yeraltı suları ve akarsular tatlı su ekosistemini, denizler ise tuzlu su ekosistemini oluşturur.

a) Tatlı Su Ekosistemleri 

• Nehir Ekosistemleri 

• Göl Ekosistemleri 


 b) Tuzlu Su (Deniz) Ekosistemleri


Ekosistemlerin Özelliklerini Değiştiren Faktörler :
Ekosistemler, canlı ve cansız varlıklardan oluşurlar. Bütün ekosistemlerde su, sıcaklık, ışık, toprak, rüzgâr (iklim), nem, hava gibi cansız varlıklar bulunur.
• En fazla canlı çeşitliliği yağmur ormanlarında bulunur.
• İklim şarları zorlaştıkça canlı çeşidi ve sayısı azalır.

a) Su :

Yeryüzünün 3/4’ünü oluşturan 2 atomlu moleküllerdir. Akıcı, kararlı, çözücü ve taşıyıcı özelliklere sahip olan su canlı yaşamını doğrudan etkiler. Hücrelerin ortalama %65’ini su oluşturur. Su, canlı yaşamında sindirim, solunum, boşaltım, dolaşım, fotosentez, beslenme gibi pek çok yaşamsal olayda etkili olur.

b) Sıcaklık :

Işık etkisiyle yeryüzünde oluşan ısının ortalama değerine sıcaklık denir. Çevredeki ısı miktarına göre sıcaklık artar ve azalabilir.

c) Işık :

Güneş enerjisinin yayılmasıyla oluşur. Üzerinde taşıdığı enerji canlıların temel enerji kaynağını oluşturur yani yeryüzündeki enerjinin temel kaynağı ışık enerjisidir.Işığın şiddeti ve süresi ekosistemdeki, yeryüzünün ısınmasında, yağışların oluşmasında, rüzgârların oluşmasında, iklimin belirlenmesinde, yeşil bitkilerin fotosentez, terleme, çimlenme ve çiçeklenme süresinde etkili olur.

d) Toprak :

Yer kabuğunun en üst katmanına toprak denir. Toprak milyonlarca yıllık bir süreç içinde büyük kaya kütlelerinin parçalanmasıyla oluşmuştur. İçerisinde taş, kum, kil, mineral, tuz, su hava, mikro organizmalar ve canlı kalıntıları bulunur.

e) İklim :

Uzun zaman sürecinde, bir bölgeyi etkileyen atmosfer şartlarına iklim denir. İklim şartlarını ışık, sıcaklık, nem, yağışlar, rüzgârlanma gibi faktörler oluşturur. İklim şartların değişmesi, canlı sayısını, canlı çeşidini, canlıların yaşamını ve yayılmasını bu nedenle de ekosistemleri etkiler. (Yeşil alanların azalması, volkanik patlamalar, sıcaklığın azalması iklimin değişmesine neden olur).

f) Hava :

Atmosferi oluşturan gaz karışımına hava denir. Havanın yapısında oksijen, karbondioksit, azot, soy gazlar, tozlar, mikroorganizmalar ve su buharı bulunur. 

Ekosistemlerin Sürekliliği :
Ekosistemlerin sürekli olabilmesi için;
1- Üreticilerin (yeşil bitkiler, su yosunları, bakteriler, mantarlar ve öglenalar),
2- Tüketicilerin (insanlar, hayvanlar, mantarlar),
3- Ayrıştırıcıların (Bakteriler ve mantarlar),
4- Yeterince güneş ışığının,
5- Ham maddenin (kalsiyum, azot, fosfor, su, oksijen, karbondioksit gazı) bulunması ve sürekli olması gerekir.

Besin Zinciri :

Ekosistemdeki canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için o ekosistemdeki hem canlı hem de cansız varlıklara ihtiyaç duyarlar. Ekosistemde canlı ve cansız varlıklar arasındaki uyumlu ilişkiye ekolojik denge denir.
Ekosistemlerde, canlıların kullandığı maddelerin kullanıldıktan sonra tekrar geri dönüşmesine (üretilmesine) döngü denir. Doğadaki ekosistemlerde besin döngüsü ve madde döngüsü olmak üzere iki çeşit döngü vardır.
Üreticiler, güneş enerjisini kullanarak fotosentez yoluyla besin üretir, tüketiciler de üretilen bu besinleri kullanırlar. Üretici ve tüketicilerin atıkları ve ölüleri ayrıştırıcılar tarafından parçalanır ve elde edilen (inorganik) maddeler toprağa verilerek bu maddelerin üreticiler tarafından tekrar kullanılması sağlanır. Böylece madde ve enerji bir canlıdan diğerine aktarılmış olur.
Madde ve enerjinin bir canlıdan diğerine aktarılması sonucu oluşan canlılar sıralamasına besin zinciri denir. Besin zincirinde her halka bir canlıyı temsil eder. Besin zincirinin ilk grubunu (basamağını) üreticiler, son grubunu da (basamağını da) 3. dereceden tüketiciler oluşturur. Madde ve enerji besin zincirinde üreticilerden tüketicilere doğru aktarılır.
Ekosistemlerde çok sayıda besin zinciri vardır ve ekosistemlerdeki besin zincirlerinin tamamına besin ağı (besin döngüsü) denir. Ekosistemlerdeki besin zincirinin en sonunda insan bulunur.